Quy trình hoạt động nghề nghiệp báo chí của nhà báo không chỉ là nắm bắt tình hình thực tiễn, mà còn tích lũy kiến thức tổng hợp bao gồm: kiến thức chuyên biệt về lĩnh vực, đề tài nhà báo định viết tác phẩm, tâm lý, kỹ năng và kinh nghiệm hành nghề, thậm chí cần có những bí quyết nghề nghiệp.
Vấn đề này giúp nhà báo có thể nhanh chóng phát hiện đề tài và chủ đề cho bài viết, cũng như phán đoán được khả năng, mối quan hệ tác động của sự kiện, vấn đề thông tin. Nhìn tổng thể, việc nghiên cứu và nắm bắt tình hình thực tiễn giúp nhà báo có thể hiểu được những xu thế thông tin, từ đó có thể thiết lập mô hình thông tin hiệu quả nhất.
Phát hiện chủ đề, đề tài cho bài viết – săn tin là hoạt động đầu tiên trong chuỗi các hoạt động của quy trình tác nghiệp của nhà báo.Chủ đề có thể nói một cách ngắn gọn là ý đồ, ý định, ý tưởng của tác giả muốn chuyển tải đến công chúng thông qua tác phẩm của mình. Như vậy, chủ đề thuộc về chủ quan, nhưng không phải là chủ quan thuần túy, mà là kết quả nhận thức những vấn đề của thực tiễn cuộc sống. Chủ đề bài báo tốt thường gắn với và phản ánh, thể hiện, những vấn đề bức xúc, những trăn trở, suy nghĩ hay mong đợi của công chúng xã hội, của nhiều người.
Thuật ngữ đề tàitrong hoạt động báo chí có thể được hiểu theo hai nghĩa rộng và hẹp. Với nghĩa rộng, đề tài được dùng để chỉ lĩnh vực đề tài, lĩnh vực cuộc sống lĩnh hội, như đề tài nông nghiệp nông thôn, đề tài kinh tế, đề tài văn hóa - xã hội,... Với nghĩa hẹp, đề tài là phạm vi cuộc sống được phản ánh trong tác phẩm. Đó có thể là một nét, một khía cạnh,... trong đời sống của con người, của một trên địa bàn cụ thể nào đó. Đề tài thuộc phạm vi tồn tại bên ngoài ý muốn của tác giả. Đề tài có thể là sự kiện hay vấn đề thời sự, là sự kiện mới xảy ra, hoặc xảy ra đã lâu nhưng mới biết tức thì và có ý nghĩa thời sự - xã hội.
Trong tác phẩm báo chí, chủ đề và đề tài có mối liên chứng với nhau, nhiều khi khó bóc tách. Sau khi nghiên cứu, nắm bắt tình hình cuộc sống, nhà báo có thể có ý tưởng mới, nảy ra chủ đề nóng, nhưng sẽ không thể sáng tạo tác phẩm được nó, không phát hiện được đề tài, sự kiện có khả năng phát biểu, c, đề ấy. Nhà báo nói bằng sự kiện - thông qua sự kiện cụ thể để đảm nói lên điều mình muốn gửi gắm tới công chúng (tức là chủ đề) chứ không bằng giáo thuyết chung chung. Nhưng khi phát hiện được đề tài, gặp được sự kiện nóng, nếu không nắm bắt được mạch đi nhịp thở của cuộc sống trong sự kết nối với truyền thống và hướng tới tương lai, có thể chủ đề hấp dẫn bị bỏ qua, không được khai thác.
Săn tin là một khái niệm và phương thức hoạt động đã được báo chí phương Tây sử dụng phổ biến từ lâu; đồng thời đã có hệ thống kỹ năng, kinh nghiệm và hình thành công nghệ săn tin chuyên nghiệp. Bản thân thuật ngữ “săn tin” đòi hỏi nhà báo luôn chủ động tìm tin nóng nhằm thỏa mãn nhu cầu nhận thức thời sự đang diễn ra của công chúng. Săn tìm những nguồn tin, dữ liệu có khả năng cung cấp thông tin cho công chúng - thuộc tính quan trọng nhất của tin tức báo chí, đòi hỏi nhà báo cần có kiến thức, am hiểu và bám sát cuộc sống, thấu hiểu công chúng và dư luận xã hội cũng như hiểu rõ yêu cầu đang đặt ra đối với công tác chính trị - tư tưởng.
Tuy nhiên, trong hoạt động báo chí của nhà báo có thể thấy, cùng một dữ liệu, nhưng đối với nhóm công chúng này, có thể có khả năng cung cấp thông tin, còn đối với nhóm công chúng khác thì không. Điều đó phụ thuộc vào nhu cầu, sở thích, thị hiếu và đặc điểm của công chúng, nhóm đối tượng. Mặt khác, trong thực tế, khả năng cung cấp thông tin cho công chúng phụ thuộc vào năng lực lựa chọn và sắp xếp, liên kết dữ liệu trong tác phẩm báo chí của nhà báo, chứ không phải , nhiều dữ liệu là nhiều thông tin. Có khi bài viết dài nhưng nghèo thông tin, bài viết ngắn lại giàu thông tin. Như vậy, muốn săn tin thành công, nhà báo phải thông hiểu tình hình đang diễn ra, những vấn đề đang cần câu giải thích và giải đáp, và điều quan trọng là cần hiểu được công chúng đang cần gì và cái gì cần cho họ. Bên cạnh đó, người làm báo cần phảibiết thiết lập, duy trì và phát triển các mối quan hệ công việc để bất kỳ trường hợp nào và lúc nào cũng có thể “cậy nhờ” được các chuyên gia, các mối quan hệ. Tư chất, năng lực nhà báo và các mối quan hệ công việc của anh ta sẽ là cơ sở hình thành khả năng khám phá nguồn tin để tạo nên giá trị tin tức cho công chúng. Với nghề nghiệp của mình, nhà báo không nên bỏ qua bất kỳ mối quan hệ nào; cần chớp thời cơ để “nuôi, cấy quan hệ phục vụ săn tin. Không tạo lập được nhiều mối quan hệ, không tạo được niềm tin từ các mối quan hệ ấy, nhà báo khó săn tin thành công. Hơn nữa, biết và sử dụng thông thạo ngoại ngữ cũng là một trong những năng lực cần thiết của nhà báo trong thời kỳ này.Mặt khác, nhà báo cần phải rèn luyện năng lực xử lý tình huống, luôn luôn tạo thể chủ động trong tiếp cận nguồn tin và khai thác dữ liệu thông tin, nhất là đối với các vấn đề phức tạp và nhạy cảm, các sự kiện quốc tế.
Hoạt động thứ hai trong chuỗi quy trình hoạt động của nhà báo đó là việc tiếp cận nguồn tin, thu thập dữ liệu - thông tin. Trên thực tế, nhà báo có thể có nhiều cách tiếp cận nguồn tin không nhất thiết phải qua các thủ tục hành chính và duy nhất ngoại trừ các trường hợp bắt buộc.Thông thường, có thể sử dụng các phương pháp thu thập thông tin - dữ liệu của nhà báo như: Phương pháp phỏng vấn, phương pháp khai thác tài liệu qua văn bản… Nhưng trong báo chí - truyền thông hiện đại, phương pháp phân tích sản phẩm truyền thông và điều tra xã hội học và sử dụng các kết quả điều tra xã hội học ngày càng trở nên quan trọng. Thông tin - dữ liệu thu thập được qua phương pháp này có thể giúp nhà báo nhìn rộng hơn, sâu hơn các sự kiện và vấn đề kinh tế - xã hội; giúp tòa soạn báo chí có thể lập kế hoạch đoán xu hướng vận động, phát triển của các tiến trình xã hội rõ hơn và phản biện xã hội hiệu quả hơn; tránh được hoặc giảm bớt những thụ động trong thông tin.
Xem xét (quan sát) có thể coi là phương pháp khai thác dữ liệu đặc trưng và tinh tế của nhà báo; đối với việc sáng tạo một số thể loại tác phẩm báo chí, thu thập dữ liệu qua quan sát là điều bắt buộc.
Phỏng vấn (hỏi chuyện) là phương pháp thường xuyên áp, sống động; giúp nhà báo thu thập thông tin - dữ liệu và kiểm chứng nguồn tin,
Phương pháp nghiên cứu tài liệu có tính chất cơ bản và truyền thống. Tích luỹ kiến thức, thu thập dữ liệu - thông tin bằng phương pháp đọc và đọc có phương pháp sẽ giúp nhà báo có được nền kiến thức đủ rộng và có chiều sâu trong quá trình hình thành nhân cách văn hóa.
Phương pháp phân tích sản phẩm truyền thông là một trong những cách thu thập dữ liệu - thông tin quan trong, giúp nhà báo tổng hợp tình hình và nắm bắt dư luận.
Phương pháp điều tra trên mạng Internet là một trong những phương pháp khai thác dữ liệu - thông tin hiện đại, tiện lợi và hữu ích.
Phương pháp điều tra bằng bảng hỏi chủ yếu được dùng để thu thập thông tin định lượng, trên diện rộng, hướng vào nhóm đối tượng xác định. Độ tin cậy của phương pháp này phụ thuộc vào phương pháp chọn mẫu, thiết kế bảng hỏi (thiết lập thang đo, chỉ bảo...), cách thức tiến hành và phương pháp và lý dữ liệu.
Phương pháp phỏng vấn sâu (có người gọi là phỏng vấn chuyên gia) chủ yếu được dùng thu thập thông tin định tính; đối tượng được hỏi có thể là các chuyên gia, các nhà lãnh đạo, quản lý (chịu trách nhiệm chính ở những mắt xích quan trọng), người chứng kiến hoặc người trong cuộc,...
Phương pháp phỏng vấn nhanh (qua điện thoại hoặc nơi công cộng...).
Phương pháp thảo luận nhóm sẽ rất hiệu quả nếu được sử dụng đúng, thích hợp cho một số vấn đề và nhóm đối tượng.
Phương pháp nghiên cứu trường hợp, phương pháp điện dã...
Có thể nói, trong thực tế hoạt động nghề nghiệp, nhà báo luôn sử dụng nhiều phương pháp khác nhau một cách linh hoạt thiết dụng nhất để có thể khai thác, thu thập được nhiều dữ liệu, thông tin để có thể hiểu sâu bản chất sự thật, tìm kiếm để có thể hiểu biết sâu hơn bản chất sự thật, tìm kiếm những thông tin - dữ liệu bổ ích, đặc trưng và thú vị nhất có thể.
Hoạt động tiếp theo trong quy trình tác nghiệp của người làm báo đó là kiểm chứng nguồn tin. Có thể nói đây là công việc hết sức cần thiết của phóng viên và biên tập viên. Lãnh đạo tòa soạn cũng như công chúng nói chung không có điều kiện tiếp cận và kiểm chứng nguồn tin, mà ủy quyền cho nhà báo làm việc này với đầy đủ trách nhiệm xã hội và nghĩa vụ nghề nghiệp trong thuật ngữ “nhà báo”. Đó là một trong những khía cạnh trách nhiệm xã hội cao cả của nhà báo, để luôn luôn bảo đảm rằng, nguồn tin nhà báo cung cấp cho công chúng bảo đảm độ tin cậy. Có những cơ quan báo chí đặt ra yêu cầu trong mỗi tác phẩm báo chí, về cùng một sự kiện hay vấn đề thông tin, cần có ít nhất hai nguồn tin.
Cuối cùng là hoạt động phân tích dữ liệu và viết. Công đoạn này trên thực tế rất khó phân tách và tùy theo phong cách sáng tạo của mỗi người. Tuy nhiên, đối với những vấn đề phức tạp, nhất là viết điều tra hay bình luận, đòi hỏi nhà báo không chỉ thẩm định tính pháp lý của tư liệu mà còn phải phân tích và phân loại tư liệu; trên cơ sở ấy thiết lập chủ đề và các mối quan hệ của hệ thống dữ liệu với chủ đề xác định công bố loại nào và chưa công bố loại nào; hoặc thiết lập hệ thống các luận điểm, luận cứ, luận chứng cho bài viết.
Một hoạt động khác của quá trình hoạt động báo chí là biên tập, lên trang (chương trình), duyệt, in ấn (sản xuất). Đây chủ yếu là công việc của biên tập viên, thư ký tòa soạn (hoặc Lãnh đạo phòng, ban do tổng biên tập phân công). Nhưng trước hết, nhà báo (phóng viên) phải tự biên tập tác phẩm của mình một cách nghiêm túc. Quy trình (hay công nghệ) biên tập của tòa soạn phải được thiết lập chặt chẽ với chế độ trách nhiệm rõ ràng, do các biên tập viên có trình độ, kinh nghiệm và bản lĩnh đảm trách. Lao động biên tập đòi hỏi những phẩm chất và năng lực đặc thù.
Tổ chức phát hành, lên sóng tác phẩm baó chí truyền thông là khâu quan trọng mang tác phẩm báo chí tới công chúng. Đối với báo in, công việc tổ chức phát hành có vai trò rất quan trọng. Phát hành phải gắn với việc nắm bắt thị trường và nghiên cứu công chúng phải đo đếm được từng ngày chỉ số phát hành ở các thị trường khác nhau, cũng như quan sát hành vi mua, đọc báo của công chúng một cách nghiêm túc và có nghề, trên cơ sở ấy phân tích công chúng - khách hàng - thị trường và có những phán đoán và giải pháp phù hợp cho việc phát triển sản phẩm báo chí tiếp theo.
Sau cùng, trong quy trình hoạt động báo chí, việc tiếp nhận phản hồi từ dư luận đối với tác phẩm báo chí là một khâu quan trọng giúp cho việc xác định tầm ảnh hưởng của sản phẩm thông tin báo chí tới công chúng là tiền đề cho việc dự đoán nhu cầu thông tin cũng như những đặc điểm về tri thức, kinh tế, xã hội, văn hóa, truyền thống… của công chúng, từ đó định hình các sản phẩm báo chí tiếp theo cho công chúng.. Theo dõi và xử lý phản hồi vừa là trách nhiệm của nhà báo - với tư cách là tác giả, vừa là công việc quan trọng của cơ quan báo chí. Bộ phận này, báo chí truyền thống gọi là Ban bạn đọc; đối với báo chí hiện đại, gọi là Ban truyền thông và quan hệ công chúng (tuy nhiên cách gọi tùy theo mỗi toà soạn). Kinh nghiệm xử lý khủng hoảng truyền thông ở VTV tháng 10/2007 liên quan đến nhân vật trong phim Nhật kí Vàng Anh và một số sự kiện cho thấy những cơ quan báo chí lớn cần phải có bộ phận hệ công chúng (Public relation - PR), mới có thể xử lý nghiệp, hiệu quả. Chức năng, nhiệm vụ, tổ chức bộ máy và lập các mối quan hệ công việc của bộ phận PR trong mỗi loại quan, công sở có sự khác nhau, cần được thiết kế một cách khoa học - thực tế.
Phân tích quy trình sản xuất tin tức, sản xuất và truyền tải, quảng bá sản phẩm báo chí tới công chúng xã hội để qua đó nhận diện và phân loại các dạng thức lao động trong báo chí;
Nhận diện đặc điểm và yêu cầu của mỗi dạng thức lao động trong quá trình sản xuất, quảng bá sản phẩm báo chí, cũng như mỗi vị trí công việc trong tòa soạn;
Phân tích quy trình sản xuất tin tức, sản xuất và truyền tải, quảng bá sản phẩm báo chí tới công chúng xã hội để qua đó nhận diện và phân loại các dạng thức lao động trong báo chí;
Nhận diện đặc điểm và yêu cầu của mỗi dạng thức lao động trong quá trình sản xuất, quảng bá sản phẩm báo chí, cũng như mỗi vị trí công việc trong tòa soạn; nghiên cứu, tổng kết các mô thức tổ chức tòa soạn để đổi mới, thậm chí cải tổ nó cho phù hợp môi trường truyền thông số vn ứng công chúng báo chí đương đại. Đối với nước ta trong giai đoạn hiện nayđổi mới mô hình tổ chức tòa soạn, đổi mới hoạt động báo chí trong môi trường truyền thông số cạnh tranh như hiện nay, có thể coi như cuộc cách mạng trong cách mạng 4.0.