Trong những năm qua, Hội đồng nhân dân đã phát huy tốt vai trò là cơ quan quyền lực nhà nước ở địa phương, đại diện cho ý chí, nguyện vọng và quyền làm chủ của nhân dân nhằm góp phần thực hiện thắng lợi các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước, đảm bảo sự lãnh đạo thống nhất từ Trung ương đến địa phương, đồng thời phát huy quyền chủ động sáng tạo của địa phương, giúp nền kinh tế - xã hội nước ta ngày càng phát triển. Tuy nhiên, trước yêu cầu của công cuộc đổi mới toàn diện đất nước, xây dụng và phát triển nền kinh tế thị trường theo định hướng xã hội chủ nghĩa, thì tổ chức và hoạt động của Hội đồng nhân dân các cấp còn bộc lộ nhiều hạn chế. Do đó, vấn đề cải tiến, sắp xếp, tổ chức lại bộ máy Nhà nước ở nước ta luôn được đặt ra nhằm nâng cao hiệu lực, hiệu quả hoạt động; phát huy quyền làm chủ của nhân dân, hướng tới xây dựng và hoàn thiện Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa Việt Nam của dân, do dân và vì dân. Từ những yêu cầu thiết thực đó, những năm gần đây, Nhà nước ta đã đặc biệt chú trọng và đẩy mạnh công cuộc cải cách hành chính, tổ chức bộ máy chính quyền địa phương một cách hợp lý hơn. Và vấn đề thực hiện thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận, phường ở một số tỉnh thành trong thời gian qua đã được hội nghị lần thứ 5 Ban chấp hành Trung ương Đảng (khóa X) xem xét và thống nhất chủ trương. Đến ngày 15-11-2008, nghị quyết số 26/2008/QH12 về việc thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận, phường đã được thông qua tại kỳ họp thứ 4 Quốc hội khóa XII.
Đây là một chủ trương đúng đắn, là bước thử nghiệm cần thiết trong quá trình xây dựng và hoàn thiện Nhà nước Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Việt Nam. Từ quyết định thử nghiệm này, những nét đặc thù của chính quyền đô thị, chính quyền nông thôn; những ưu điểm và hạn chế ở những nơi tổ chức Hội đồng nhân dân và nơi không tổ chức Hội đồng nhân dân được rút ra làm bài học kinh nghiệm cho việc nghiên cứu tổ chức lại bộ máy chính quyền địa phương theo hướng tinh gọn bộ máy, giảm cấp trung gian , khắc phục sự trùng lặp về chức năng nhiệm vụ và quyền hạn của các cơ quan, tổ chức. Đồng thời, vị trí, vai trò, trách nhiệm của mỗi cấp chính quyền và mỗi tổ chức trong bộ máy Nhà nước cũng được phân định rõ ràng hơn.
Việc thực hiện thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân đã được triển khai ở 69 huyện, 32 quận, 483 phường thuộc 10 tỉnh, thành trên cả nước (bao gồm: TP Hồ Chí Minh, Hải Phòng, Đà Nẵng, Lào Cai, Vĩnh Phúc, Nam Định, Quảng Trị, Phú Yên, Bà Rịa – Vũng Tàu, Kiên Giang) từ ngày 25/4/2009 theo hai nghị quyết số 724/2009/UBTVQH12 (danh sách các huyện, quận phường trong 10 tỉnh, thành tham gia thực hiện thí điểm) và nghị quyết số 725/2009/UBTVQH12 (về việc điều chỉnh nhiệm vụ, quyền hạn, tổ chức bộ máy của UBND huyện, quận, phường nơi không tổ chức HĐND).
Những kết quả đạt được trong việc thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường
Báo cáo bước đầu trong thời gian gần 5 năm thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường theo nghị quyết Trung ương 5 khóa X và nghị quyết số 26/2008/QH12 cho thấy, tổ chức và hoạt động của hệ thống chính trị ở địa phương vẫn đảm bảo được sự lãnh đạo thông suốt của Đảng; quan hệ phối hợp công tác giữa các cơ quan quản lý, điều hành của bộ máy hành chính Nhà nước các cấp ở địa phương vẫn ổn định, phù hợp và hiệu quả. Đặc biệt, quá trình thí điểm đã có sự phân định về tổ chức bộ máy của chính quyền đô thị và chính quyền nông thôn. Kết quả phát triển kinh tế - xã hội, bảo đảm an ninh quốc phòng được đảm bảo, việc cung cấp dịch vụ công cho nhân dân được chú trọng và nâng cao. Các quy trình, thủ tục hành chính trong điều hành ngân sách được giản lược gọn nhẹ và phát huy được hiệu quả.
Việc Chủ tịch UBND cấp trên trực tiếp bổ nhiệm, miễn nhiệm, cách chức Chủ tịch UBND huyện, quận, phường, và người đứng đầu trực tiếp chọn cấp phó đã tạo điều kiện thuận lợi cho sự điều hành tập trung của cơ quan hành chính cấp trên đối với cấp dưới và thuận lợi hơn cho công tác điều động, luân chuyển cán bộ.
Những vấn đề còn vướng mắc trong việc thực hiện thí điểm không tổ chức Hội đồng nhân dân huyện, quận, phường
Song song với những kết quả đã đạt được thì còn tồn tại một số vấn đề bất cập và hạn chế trong quá trình thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường như sau:
- Chưa có một phương thức, cơ chế hữu hiệu nào đảm bảo đủ vai trò đại diện cho ý chí, nguyện vọng, quyền làm chủ của nhân dân thay thay thế cho vai trò của HĐND.
- Chức năng giám sát các hoạt động của UBND và các cơ quan tư pháp cùng cấp, đặc biệt là việc giám sát chi tiêu ngân sách ở địa phương cũng như việc giám sát thực hiện nghị quyết của HĐND... được giao cho HĐND cấp tỉnh giám sát. Đây là một nhiệm vụ khó khăn vì cấp tỉnh không thể đi sâu, đi sát với từng đơn vị cấp dưới; cũng không có sự thay đổi cơ bản về nguồn nhân lực cũng như phương thức giám sát, dẫn đến chất lượng, hiệu quả hoạt động giám sát chưa đạt được như mong muốn của dân.
- Trong khi chưa có sự thay đổi về hoạt động thanh tra, kiểm tra của HĐND cấp tỉnh như hiện nay, thì hoạt động của UBND dễ có những vi phạm pháp luật bởi thiếu cơ chế kiểm soát quyền lực, tạo áp lực lớn cho HĐND cấp tỉnh nơi thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND.
- Mặt trận tổ quốc Việt Nam đã có nhiều cố gắng trong việc giám sát việc thi hành pháp luật, tuy nhiên sự giám sát này còn có nhiều hạn chế do nguồn nhân lực, kinh phí, phương tiện và kỹ năng giám sát chưa được đáp ứng đầy đủ nên hiệu quả giám sát không cao. Cơ chế để người dân tham gia giám sát việc quyết định những vấn đề lớn của địa phương vẫn chưa đảm bảo.
- Việc HĐND tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương bầu hội thẩm tòa án nhân dân huyện, quận gặp nhiều khó khăn vì số lượng hội thẩm quá nhiều và hầu hết các ứng cử viên đều ở địa bàn quận, huyện nên g HĐND tỉnh gặp không ít khó khăn trong việc kiểm tra, tìm hiểu các ứng cử viên để lựa chọn một cách chính xác và đảm bảo chất lượng.
- Bỏ HĐND là bỏ đi một nơi ban hành các biện pháp tổ chức thực hiện các chủ trương, đường lối của Đảng và Nhà nước; bỏ đi một diễn đàn quan trọng phản ánh ý chí, nguyện vọng của nhân dân. Hiện nay chưa có cơ quan nào thay thế HĐND đảm nhiệm chức năng này.
Một số kiến nghị
Từ những bất cập và vướng mắc trong việc tổ chức thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường nêu trên, ta thấy có một số vấn đề cần tiếp tục được nghiên cứu, xem xét thêm:
- Tiếp tục chỉ đạo, hướng dẫn các vấn đề có liên quan đến việc thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường, đồng thời tăng cường tăng cường các điều kiện cần thiết đảm bảo cho việc thực hiện thí điểm được thông suốt.
- Theo kinh nghiệm của các nước trên thế giới cũng như thực tế xây dựng và tổ chức chính quyền của nước ta thì dù chính quyền địa phương được tổ chức theo mô hình chính quyền phân cấp hay mô hình chính quyền tự quản thì nơi nào có UBND sẽ luôn tồn tại một cơ quan hoặc một thiết chế đại diện cho diện cho dân, do dân trực tiếp bầu ra nhằm quyết định các vấn đề của địa phương mình và giám sát UBND thực hiện các quyết định của mình. Do đó, cần nghiên cứu, khảo sát, lấy ý kiến của các ngành, các cấp, các chuyên gia... để xây dựng một thiết chế đảm bảo quyền đại diện của dân, do dân và vì dân. Mặt khác, ở những nơi không tổ chức HĐND thì UBND chỉ là cơ quan hành chính đơn thuần, không còn là cơ quan chấp hành của HĐND cùng cấp nữa. Vậy cơ quan nào sẽ chịu trách nhiệm thể chế hóa các nghị quyết của cấp ủy Đảng cùng cấp để UBND tổ chức thực hiện trong khi HĐND cấp trên vẫn giữ nguyên chức năng, nhiệm vụ như trước đây? Cấp ủy Đảng, các tổ chức chính trị - xã hội tại địa phương đó nên được tổ chức như thế nào và có phải là cấp chỉ đạo toàn diện các vấn đề của địa phương hay vẫn tiếp tục giao cho HĐND cấp tỉnh quyết định những vấn đề này, đặc biệt là những vấn đề liên quan đến nhân sự, ngân sách và phát triển kinh tế - xã hội của địa phương (cấp huyện, phường). Đó là những điều cần được xem xét cẩn trọng để quyết định có nên không tổ chức HĐND huyện, quận, phường hay không.
- Quyền của công dân trong việc tham gia xây dựng chính quyền, bầu người đại diện cho mình ở những nơi thực hiện thí điểm không bình đẳng với công dân ở những nơi không thực hiện thí điểm.Trong khi công dân ở cấp huyện, xã (nơi không thực hiện thí điểm) được tham gia bầu 3 cấp chính quyền, thì công dân ở những nơi thục hiện thí điểm chỉ tham gia bầu cử 1 hoặc 2 cấp chính quyền (tỉnh, thành phố trực thuộc Trung ương và xã). Vậy vấn đề đặt ra là cần nghiên cứu để nếu không tổ chức HĐND thì nên đặt ra quy định thống nhất trong cả nước đảm bảo sự bình đẳng của công dân tham gia xây dựng chính quyền.
- Ở những nơi không thực hiện thí điểm thì Nhà nước phải có cơ chế, tạo điều kiện thuận lợi để huyện, quận, phường thực hiện tốt các nhiệm vụ, quyền hạn theo Hiến pháp và pháp luật. Có triển khai trên cả hai mặt như thế thì mới có cơ sở khách quan và khoa học để so sánh và quyết định có nên bỏ HĐND huyện, quận, phường hay không.
- Sau khi tổng kết, đánh giá quá trình thực hiện thí điểm không tổ chức HĐND huyện, quận, phường, nếu thấy cần thiết phải giữ tổ chức HĐND ở cả 3 cấp như hiện nay thì Quốc hội nên ra nghị quyết chấm dứt việc thí điểm. Trường hợp xét thấy không nên tiếp tục tổ chức HĐND ở các cấp này thì cần nghiên cứu sửa đổi Hiến pháp 1992 – phần liên quan đến Hội đồng nhân dân và Ủy ban nhân dân – và các luật có liên quan trước khi tổ chức triển khai trong cả nước nhằm đảm bảo tính pháp lý và thống nhất của hệ thống pháp luật.